Κατερίνα Καζολέα – Μεταμορφώσεις
«Ροές της θάλασσας και σεις
των άστρων μακρινές επιρροές – παρασταθείτε μου!»
Οδυσσέας Ελύτης, Μαρία Νεφέλη
Η εικαστική έκφραση της Αλεξάνδρας Κηπουργού προτείνει μια ευέλικτη, αρμονική και απόλυτα φυσική αντίληψη των πραγμάτων, μια ταύτιση με τη συμπαντική ροή. Μέσα στους στροβίλους και τους αναβαθμούς στα έργα της ταξιδεύουν μακρινοί αντίλαλοι απ’ τους παιχνιδιάρικους κυματισμούς του Γκαουντί, απ’ τις περιελίξεις της αρτ νουβώ, απ’ τα ανήσυχα τοπία με μορφώματα μιας φανταστικής βλάστησης του Τανγκύ, απ’ τον πυρετό της ρευστότητας του Νταλί, απ΄την μουσικότητα του Μιρό, απ’ την ιλιγγιώδη ένταση γραμμών και χρωματικών πεδίων της Τζώρτζια Ο’ Κήφυ. Κι όλες αυτές τις επιρροές τις αφουγκραζόμαστε σαν τρυφερούς ψιθύρους μέσα σε ένα ύφος εντελώς προσωπικό και απόλυτα αναγνωρίσιμο.
Η δημιουργική ροή μοιάζει να υγραίνεται από ένα χείμαρρο σουρεαλιστικού αυτοματισμού, και να πηγάζει σε ένα ασυνείδητο «κενό», που όμως γεννάει κόσμους ολόκληρους όταν η στρόφιγγα ανοίξει. Είναι η έννοια της αποδέσμευσης, που κάτι απελευθερώνεται και κατακλύζει τα πάντα. Κόσμοι υδάτων και ανέμων, φλογών και μαλακών κοιτασμάτων, που απλώνονται σε όσο χώρο τους παρέχεται για να κυριεύσουν και να ζωντανέψουν το σύμπαν. Μέσα όμως στην εσωτερική χαρά των οργανισμών που αναπτύσσονται ελλοχεύει κι ένας αόριστος φόβος. Aπροσδιόριστα σκοτεινά ρεύματα πάλλονται και συνοδεύουν υπόκωφα αυτό τον χορό ενεργειών. Η χωρίς αναστολές περιπλάνηση φλογίζει με άγνωστες και αδιόρατες απειλές τον ρόλο του τυχαίου, του απροσδόκητου, του παιχνιδιού που θα μπορούσε να είναι και καταστροφικό. Αλλά και την ενδεχόμενη καταστροφή η καλλιτέχνις την αντιλαμβάνεται με θετικό πρόσημο μέσα στην ευρύτερη νομοτέλεια του κόσμου.
Καθώς ανατρέπεται η σταθερότητα προβάλλει ένας αστραπιαίος ηδονικός πανικός ιλίγγου που οφείλεται στο εξουθενωτικό στροβίλισμα, την εκτόξευση στο χώρο, το γρήγορο γλίστρημα, την απώλεια της ισορροπίας.
Τα χρώματα δυναμικά, μερικές φορές εκρηξιγενή, λες και κάποιο ηφαίστειο τα εκκρίνει. Με μια ένταση που τα κάνει ικανά κι έτοιμα να προκαλέσουν νέες εκρήξεις στη διαδρομή τους, κραυγάζουν λες και τραγουδάνε την ελευθερία τους. Είναι κορδέλες πολύχρωμων διαδρομών που κυματίζουν. Είναι ποτάμια χρωματικών ανταρσιών που ξεχύνονται να εξερευνήσουν και να διαμορφώσουν ένα τοπίο. Και να το επεκτείνουν προς τις ονειρικές διαστάσεις του. Η ίδια η διαύγεια του σχεδίου είναι όμως που χτίζει και την αινιγματικότητα. Όλα διακρίνονται πεντακάθαρα κι ωστόσο κάτι κρύβεται, κάτι μας διαφεύγει. Η πηγή αυτής της ενέργειας, ίσως; Ο δημιουργός των πάντων που αναζητάμε ; Ο μεγάλος χορογράφος που συντονίζει τη συμπαντική σοφία στους γήινους και ουράνιους σχηματισμούς; Όλες αυτές οι κυκλικές τροχιές, οι καμπύλες, οι σπείρες το κέντρο τους δεν υποθάλπουν; Αυτό δεν ενισχύουν; Την θεϊκή εξίσωση που γέννησε την πρώτη ζωή.
Σπείρα, δίνη και περιδίνηση. Μεταμορφώσεις ενός σπόρου και ενός σύμπαντος. Το ταξείδι μιας γραμμής και η εξέλιξή της σε έναν λαβύρινθο. Εύπλαστο υλικό που εξελίσσεται, γαλαξιακά συστατικά που περιπλανώνται, ανακυκλούμενα κύτταρα όπως ο άνθρωπος, πλοκάμια που συσπώνται, χαίτες που ανασαίνουν ανέμους και κύματα. Παράξενες μορφές ύπαρξης, συμπυκνώσεις οργανικών και ανόργανων στοιχείων περιφέρονται στα απόκοσμα τοπία της.
Μέσα στη μεταμόρφωση συνωστίζονται όλες οι εναλλακτικές επιλογές του δυναμικού σύμπαντος. Στον Οβίδιο οι μυθολογικοί ήρωες μεταμορφώνονται σε φυτά, ζώα ή πετρώματα, ενώ στις μυθολογίες των λαών το προνόμιο αυτό έχουν συνήθως οι θεοί. Στις λαϊκές παραδόσεις η μεταμόρφωση παρουσιάζεται ψυχολογικά αιτιολογημένη : διάφορα ζώα ή πουλιά είναι άνθρωποι που μεταμορφώθηκαν από υπερβολική λύπη. Η ικανότητα αλλαγής όψης αποδόθηκε σε όντα που ανήκουν στον κόσμο του υπερφυσικού ή βρίσκονται σε κάποια σχέση με αυτόν.
Η μεταμόρφωση όμως αποτελεί αδιαχώριστο φαινόμενο της ανάπτυξης. Όλοι εκείνοι οι ριζικοί μετασχηματισμοί στη μορφολογία και τη δομή ενός ζώου κατά τη μετεμβρυϊκή του φάση. Η μεταμόρφωση της κάμπιας σε πεταλούδα, του γυρίνου σε βάτραχο, το νεογνό που γεννιέται ή εκκολάπτεται ως προνύμφη στα αμφίβια και στα έντομα, τα θαλάσσια ασπόνδυλα με πλαγκτονικές προνύμφες. Στα έργα της Αλεξάνδρας Κηπουργού η ζωή κάθε γνωστού ή άγνωστου είδους είναι ένα αναπόσπαστο τελετουργικό κίνησης μέσα στη μακριά αλυσίδα της ενότητας του Όλου.
Η ζωή συνήθως δεν ακολουθεί μια διαδρομή ευθεία αλλά βρίθει παλινδρομήσεων, αναθεωρήσεων, μεταπτώσεων, ανακατατάξεων, ανασχηματισμών, ακολουθεί εν τέλει κυκλικές και τεθλασμένες διαδρομές, έναν λαβύρινθο. Μια περιδίνηση γύρω από την ατομικότητα του καθενός, μια αναδίφηση περιφερόμενη σαν διαρκές ερώτημα, μια ματιά πλανόδιας απόγνωσης μπροστά στο συνεχές αίνιγμα της ζωής και της εξέλιξης.
Στην ατέρμονη αναζήτηση σε στεριές και θάλασσες μέσα από διαδικασίες λαβυρινθώδεις και μέσα από την αλληλεπίδραση με τους άλλους και με το Όλον η κάμψη της επόμενης στροφής ίσως να βρίσκεται στο μικρόκοσμο ενός εύθραυστου λουλουδιού. Στις φυτικές εκτινάξεις αναδιπλώνεται κάτι από τη μυστική ζωή των ανθέων και των άγνωστων φυτικών παλμών.
Τα θέματά της ανακαλούν μια ριζωμένη μνήμη από την ενδομήτρια ζωή και τις μυστηριώδεις αισθήσεις που την συνοδεύουν. Ο θεατής σχεδόν σαν «παντεπόπτης» διεισδύει σε διεργασίες εσωτερικές και κρυφές. Σαν ένα μικροσκόπιο όπου εξετάζονται μνημονικά ίχνη και διακλαδώσεις γοητευτικών νευρώνων.
Θα ’λεγε κανείς πως συναντάμε φόρμες πρωτεϊκές, που παραπέμπουν στην ικανότητα του Πρωτέα να παίρνει όποια μορφή θέλει. Ο Πρωτέας είναι μια πρώτη μορφή ύλης, που διαδοχικά μεταμορφώνεται δημιουργώντας όλες τις άλλες μορφές, που αποτελούν τον κόσμο. Είναι η αρχική ουσία, που οι διαφορετικές εκδοχές της έφτιαξαν τα μέρη του σύμπαντος. Μπορούσε να γίνει τα πάντα, ζώο, φυτό, πουλί, ακόμη και φωτιά ή νερό.
Ο Πλάτων στο «Συμπόσιο» καταξιώνει τον έρωτα με την ιδιότητα του υγρού, δηλαδή του εύπλαστου και του ευλύγιστου που εισχωρεί παντού χωρίς εμπόδια και αναβολές. Στη ζωγραφική, το χρώμα δηλώνει το υποκατάστατο του ερωτικού στοιχείου. Το χρώμα άλλοτε υποχωρεί στη φόρμα και τη διατηρεί αυστηρή και αλύγιστη κι άλλοτε τη θολώνει, την καταλύει και την κατασπαράζει. Η φόρμα εκφράζει την ανάγκη της σιγουριάς και δημιουργεί αρμονικούς αυταρχικούς ρυθμούς. Το χρώμα με την ερωτική διάσταση που το περιβάλλει σπάει συχνά την πειθαρχία της φόρμας και της επιβάλλεται πληθωρικά, αποκτώντας με την έπαρσή του μια ορχησιακή δόνηση. Στο παιχνίδι της ρευστότητας που βλέπουμε στα έργα της Αλεξάνδρας η διαύγεια του σχεδίου και η αραβουργηματική παραφορά του χρώματος χορεύουν μαζί σε πυρωμένους ρυθμούς. Το σχέδιο και τα περιγράμματα λειτουργούν σαν φλέβες και αρτηρίες που κατευθύνουν με κάποια ιερότητα την δαιδαλώδη κυκλοφορία του χρώματος. Μια ζωτική δύναμη εκλύει μυστηριωδώς πολύχρωμες κορδέλες σαν ενεργειακές αύρες ή σαν πεδία ηλεκτρομαγνητικά και ζωντανεύει τον κόσμο. Σε ένα ξεχείλισμα ενέργειας όλα στροβιλίζονται και παρασύρονται από έναν ανήσυχο άνεμο.
Η προσωπική αισθητική που διαπερνά όλα της τα έργα είναι μια διάθεση εξαΰλωσης, που απλώνει παντού έναν εκλεπτυσμένο και περιρρέοντα ερωτισμό. Ειδικά οι καμπυλώσεις σε φυτικά μοτίβα επιδίδονται σε ένα παιχνίδι τρυφερού αισθησιασμού με τρόπο τελετουργικό, σε μια ιεροτελεστία αέναων περιελίξεων. Ενώ οι μεταμορφώσεις των ανθρωπίνων σωμάτων παραπέμπουν στην συμμετοχή των πάντων σε πανομοιότυπους φυσικούς νόμους, που τελικά χαρακτηρίζουν το Ένα και το Όλον. Προσπαθεί ν’ απεικονίσει εικαστικά την κοινή παράμετρο, που συνδέει όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, την κίνηση. Γιαυτό ανιχνεύει και στα άψυχα και στα ανόργανα τον εσωτερικό παλμό τους, την κρυφή εσωτερική τους ζωή, ένα είδος ρευστής αινιγματικής χάρης που κυκλοφορεί μέσα στα πάντα σαν ένα είδος μουσικότητας. Σαν μύχια φλόγα που ωθεί, κινεί, δονεί κάθε οντότητα σε κίνηση, σε εξέλιξη, σε ζωή.
Συχνά μοτίβα στα έργα της είναι οι έλικες, τα πηνία, οι κοχλίες και κάθε είδους σπειροειδή σχήματα που όπως ξέρουμε παράγουν ισχυρά μαγνητικά πεδία.
Τα θέματα προσεγγίζονται κατ’ αρχάς ως αναγνωρίσιμα αλλά συχνά καθώς τα παρατηρούμε περισσότερο γίνονται δυσνόητα και περίπλοκα. Τοπία ανεξερεύνητα όπου κυκλοφορούν αταξινόμητες μορφές ζωής με μια πλοκαμοειδή κινητικότητα.
Να σκεφτούμε τις ζωγραφικές της σπείρες σαν τις σπειροειδείς σκάλες που η φυσική υποθέτει ότι μπορεί να μας βγάζουν από τον γνώριμο χρόνο; Η σπειροειδής δομή χαρακτηρίζει τα πάντα, από τον μικρόκοσμο, από το έσχατο πεδίο του ατόμου και των σωματιδίων μέχρι και το μέγιστο πεδίο των γαλαξιών.
Η σπείρα, πανάρχαιο σύμβολο για την αέναη κίνηση και τους ρυθμούς του σύμπαντος, για την αρχή και το τέλος, παρατηρείται στη φύση, τα κοχύλια, τα σαλιγκάρια, στα δακτυλικά μας αποτυπώματα ακόμα και στο DNA. Φέρνει ροή ζωτικής ενέργειας στο σώμα. Στον διαλογισμό οδηγεί νοερά στο ιερό κέντρο του εαυτού, εκεί που υπάρχει το καθαρό φως, όλες οι θετικές και αγνές ιδιότητες.
Η λαβυρινθώδης διαδρομή, που συμβολίζει και την επιστροφή στη μήτρα, μας μεταφέρει στην επικράτεια της Μεγάλης Μητέρας και στον γεωλογικό κύκλο μετασχηματισμών. Χρωματικά κοιτάσματα ζωγραφίζει η Αλεξάνδρα, μάγμα παχύρρευστο σαν υγρό κερί ή σαν μέλι που υφίστανται μεταμορφωτικές διαδικασίες. Η μεταβολή των πετρωμάτων συνδέεται με τη δυναμική της Γης. Ήδη από τον 6ο π. Χ. αιώνα ο Ηράκλειτος, ο θεωρητικός φιλόσοφος της φύσης, μας επισημαίνει ότι ακόμη και στην πιο αδρανή ύλη υπάρχει αδιόρατη ρευστότητα και κίνηση. Ρεολογία (reology) λέγεται ένας κλάδος της Φυσικής που ασχολείται με την παραμόρφωση και ροή των υλικών με το χρόνο. Υπάρχει ακατάπαυστα μια συνεχής παραμόρφωση στο εσωτερικό του πλανήτη. Η γη παρουσιάζει μία μεγάλη ποικιλία ρεολογικής συμπεριφοράς, που κάνει τα πετρώματα αγνώριστα. Συμπιέζονται, τεντώνονται, σπάζουν, κάμπτονται, αλλάζουν σχήμα, αναδιπλώνονται και γενικά «ρέουν». Σε μεγάλες χρονικές κλίμακες τα πετρώματα φαίνεται να είναι ιδιαίτερα μεταλλασσόμενες δομές, που μεταπίπτουν από τη μια μορφή στην άλλη, αδιάκοπα. Δημιουργούνται, καταστρέφονται και αναγεννιούνται υπακούοντας στον κανόνα «οτιδήποτε παλιό γίνεται πάλι καινούργιο».
Aυτή την αέναη δυναμική διεργασία της συνεχούς εξέλιξης και ζωντάνιας του πλανήτη μας είναι που εικονογραφεί η Αλεξάνδρα Κηπουργού.
Τα έργα της χαρακτηρίζονται από μια εξιδανίκευση του γρίφου της ζωής σ’ έναν κόσμο όπου τα πράγματα μοιάζουν αισιόδοξα, ανάλαφρα και οικεία παρόλο που συντηρούν ταυτόχρονα κι έναν παράξενο αποκρυφισμό.
«Με το χέρι μπροστά καθώς φανός θυέλλης» με δέος ακροπατάμε μες στα θαύματα και στα μυστήρια αυτού του κόσμου του μικρού και του μέγα :
«περπατώ μες στ’ αγκάθια μες στα σκοτεινά
σ’ αυτά που’ ναι να γίνουν και στ’ αλλοτινά
κι έχω για μόνο μου όπλο μόνη μου άμυνα
τα νύχια μου τα μωβ σαν τα κυκλάμινα.»
Οδ.Ελύτης, Μαρία Νεφέλη
Δημοσιεύτηκε στο τεύχος 53 (Νοέμβριος 2015) του περιοδικού «Μανδραγόρας»